Trojak olkuski 1588 z tarczą herbową.

"239. Trojak. SIG-III-D-G-REX-POL-ET-DES-(ignatus)-SVE (ciae). Głowa w koronie z kryzą na dół opuszczoną. & M-D-LIT-RUS=PRUS-MAS-ETC. Pod koroną pięciopolowa tarcza z herbami krajowemi i snopkiem, po bokach liczba roku w taki jak tu sposób 1-5 I 8-8 rozłożona, u góry znak menniczy nakształt dwóch czwórek z przekreślonemi laskami, na dole głoski J-D. i Przegonia herb Podskarbiego Jana Dulskiego. (z m. z.) "

Tak tą wspaniałą monetę, którą widzimy na urokliwych zdjęciach „z ręki”, opisywał Ignacy Zagórski w dziele "Monety dawnej Polski [...]”. Sztuka z 7 aukcji GNDM .

W roku 1588 mennice rozpoczęły emisję monet i medali, młodziutkiego wówczas króla Zygmunta III Wazy. Pierwszymi z mennic koronnych, które poczęły przekuwać metal były mennice w Poznaniu i Olkuszu. Mennica poznańska otwarta z inicjatywy króla Stefana Batorego, niedługo mu służyła. Otwarto ją bowiem w roku jego śmierci. Mennicę olkuską natomiast Batory wyniósł do rangi głównej mennicy koronnej. Monety bite tam trzymały się znacznie mocniej ustalonych ordynacji menniczych od tych wytwarzanych w pozostałych zakładach krajowych. Moneta olkuska stała się więc wzorem pieniądza Rzeczypospolitej. Szczyt produktywności osiągnęła w roku 1580 gdy wypuściła, bez wątpienia bardzo duże ilości trojaków i największą dotychczas emisję talarów koronnych.

Teraz z nastaniem nowego suwerena, płynnym ciągiem przystępuje do emisji z nowym królewskim obliczem, utrzymując dawną dobroć kruszcu, nienaruszonej ordynacji.  
Pierwszymi z trojaków jakie opuściły mennicę w 1588 roku były monety z wizerunkiem władcy na awersie i tarczą herbową na rewersie. Trojaki z pięciopolową tarczą herbową należą do wielkich rzadkości i z pewnością można nazwać je jednymi z najciekawszych monet tego nominału w historii tych ziem. Tadeusz Iger w „Katalogu trojaków polskich”  wyróżnia 4 typy podstawowe monet z tarczą na rewersie.

1.       Mała głowa, data 1-5 / 8-8

źródło: GNDM

2.      Duża głowa, data 1-5 / 8-8

źródło: GNDM

3.       Duża głowa, 1-8 / 5-8

źródło: iger.wcn

4.       Duża głowa, data skrócona 8-8

źródło: iger.wcn

Typ pierwszy można było zdobyć na poprzedniej aukcji w październiku tego roku. Mocno obiegowy ale z jak wspaniałą historią! Był on dla mnie jedną z ulubionych pozycji, dlatego też nie mogłem nie wspomnieć o nim w komentarzu konkursowym.  Sam chciałem zawalczyć w czasie aukcji, ale z tego co pamiętam nie udało mi się wcisnąć pola „licytuj” przez rosnącą w zastraszającym tempie cenę …. 

Jak widać prezentowany aktualnie egzemplarz to przedstawiciel typu drugiego.
Kolejne trzygroszówki wychodzące spod młotka w Olkuszu miały już standardowy układ rewersu dla tego nominału, w tym okresie – nominał zapisany cyframi rzymskimi, herby: Polski – Wazów – Litwy, legenda w trzech poziomych wierszach, data + herb podskarbiowski i znaki mennicze.

Spoglądając nań awers widzimy kolejny ewenement w tym trojakowym mennictwie. Otok okalający postać królewską – SIG . III . D : G . REX . POL . ET . DES . SVE 

Mówię w tym momencie o końcówce ET DES SVE czyli ET DESIGNATUS SVECIAE – i elekt Szwecji.

 Informacja ta, zawarta jest w otoku jedynie w roku 1588 i jedynie w 5 pierwszych typach, czterech powyższych i kolejnym wyżej przywołanym, który przywrócił dawny układ rewersu. Kolejny 6 natomiast przywrócił na awers zapis M D L (wielki książę litewski). 

5.       Duża głowa, w otoku ET DES SV, napis w trzech wierszach

źródło: iger.wcn

6.     Duża głowa, w otoku standardowo M D L, napis w trzech wierszach
źródło: GNDM

Dlaczego ta część tytulatury odnosząca się do pochodzenia szwedzkiego monarchy zanika? I tu jest miejsce na moją kolejną hipotezę.Obrany władca – król elekcyjny, z  dalekiej  północy, bardzo silnie związany z Rzeczpospolitą, bowiem wszyscy jego dziadkowie od strony matki z rodu Jagiellonów, od wieków władali naszymi ziemiami a on sam wychowywany był w duchu polskiej kultury. Nie było to jednak tak powszechne w społeczeństwie. Ludzie musieli wiedzieć kim jest władca. W końcu minęły dla nas czasy ciągłości dynastycznej, teraz w teorii każdy mógł zasiąść na tronie, jeśli miał wystarczające poparcie wśród elit. 

Łącząc fakt zamieszczenia na awersie tytulatury - Zygmunt III z Bożej łaski król Polski i elekt Szwecji- i rewersu mieszczącego okazałą tarczę herbową Rzeczypospolitej dochodzę do wniosku, iż możliwe, że emisja ta miała prócz handlowych, cele propagandowe a właściwie upowszechniające wiadomość o pochodzeniu władcy, o jego znaczeniu w Europie jako panującego nad naszymi ziemiami i osoby przyszłej unii personalnej. 

Trojak jest monetą wysoką nakładową w RP . Bicie dużych ilości monety srebrnej szybko zużywa, bardziej skomplikowany graficznie rewers, do tego jego wykonanie z pewnością kosztowało więcej. Taka emisja była mało opłacalna. Można to uznać za argument popierający tezę o głębszym znaczeniu -propagandowym- emisji.  Dopisek ET DES SVE zniknął zapewne, by na swoje prawowite miejsce mógł wrócić skrót M D L . 

Literatura: Iger O.88.2.c (R6); Kopicki 909 (R7); Kurpiewski  532 (R8); Tyszkiewicz 80-100 mk, Hutten-Czapski 5007 (R7), Walewski VIII 4 (R7); Zagórski 239

4 notowania na 195 monet z tego rocznika w archiwum WCN

Pozdro
Remigiusz – Numizmat 21