TORUŃSKI ĆWIERĆTALAR 1630 r.

    O ile numizmatyka naszych zachodnich sąsiadów obfituje w talarowe frakcje, o tyle mennictwo Pierwszej Rzeczpospolitej jest pod tym kątem bardzo skromne.

    Z interesującego nas okresu (panowanie dynastii Wazów w Polsce 1587-1668) znamy trzy emisje monet tego nominału (są to jedyne stricte polskie emisje tego nominału w historii IRP), przypadają na druga połowę panowania Zygmunta III Wazy (1587-1632), są to: ćwierćtalar koronny z mennicy bydgoskiej z roku 1618, 1628 (zaliczane przez niektórych do ortów) i ćwierćtalar miejski z mennicy toruńskiej z roku 1630.

     Dzisiaj przyjrzymy się temu ostatniemu, z racji, iż właśnie pojawił się na polskim rynku antykwarycznym po raz drugi w przeciągu ostatnich 30 lat!

    Moneta ta kojarzona jest z ortem. W rzeczywistości jednak nie ma z nim nic wspólnego.

W roku 1601. sejm nakazał zamknięcie mennic koronnych z wyjątkiem Krakowa lub Olkusza. Aż do roku 1613 mennica krakowska pracowała samodzielnie wraz z mennicami gdańską, wileńską, królewiecką i mitawską.

    W między czasie Gdańsk w 1608 roku wprowadza nowy nominał o początkowym kursie 10 groszy, zwany z niemiecka ortem od nazwy tamtejszej ¼ talara. Kurs talara na terenie RP wynosił wówczas 40 groszy, przez co niektórzy uważają monetę tę za ćwierćtalarówkę. Szybko jednak wartość talara zaczęłą rosnąć, w przeciwieństwie do wartości orta i jakości kruszcu, z którego te monety bito, tym samym zależność między nominałami upadła. Słowem, nikt nie traktował orta jako ćwierćtalarówki, gdyż talar był wart więcej niż cztery sztuki tejże monety. W roku 1620 orty zaczęła wybijać mennica koronna w Bydgoszczy. Za panowania Zygmunta III Wazy produkcja w Gdańsku trwała w latach 1608-1626 a Bydgoszczy 1620-1624. Nominał przyjął się bardzo dobrze w obiegu i został z nami, aż do reform Stanisława Augusta (ostatni próbny ort został wybity w 1766 roku).

 W latach 1608-1626 orty wybijano według 4. ordynacji menniczych Komisji Skarbowej. Kolejno:
- lata 1609-1615 próba 14 łutów (875)
- lata 1615-1616 próba 13 ½ łuta (843,75)
- lata 1616-1621 próba 13 łutów (812,5)
- lata 1623-1626 próba 11 łutów (687,5)

    Zmieniała się również nominalna wartość orta, która od 1621 wynosiła 16 groszy i z lokalnymi perypetiami dotrwała na tym poziomie do końca tego prekursorskiego panowania. W czasach Jana II Kazimierza ustabilizuje się kurs 18 groszy, który dotrwa do wspomnianej reformy Stanisława Augusta.

 Jak ma się rzecz w przypadku tytułowego ćwierćtalara?

    5 stycznia 1580 roku ustalono nową ordynację menniczą dla monet srebrnych. Oryginalne brzmienie w języku łacińskim znajdziemy pod nr XVII w „Zbiorze pism […]” znajdującym się na końcu dzieła I. Zagórskiego. Postanowienia tej ordynacji obowiązywały do czasu uchwały Komisji Skarbowej z 1604 roku. Jednak, aż do 1650 roku utrzymywano standard bicia talara ustalony wyżej wymienioną ordynacją Batorego.

    W myśl tejże ordynacji z grzywny krakowskiej srebra próby 13 ½ łuta (843,75) należy bić 7 talarów, każdy wagi 28,82 g; w tym 24,31 g czystego srebra.

    Rozporządzenie to dotyczyło również frakcji talara, takich jak półtalar czy właśnie ćwierćtalar. Skoro z grzywny krakowskiej srebra próby 13 ½ łuta otrzymujemy 7 talarów, z tej samej ilości srebra możemy uzyskać 28 sztuk ćwierćtalarów. Jeżeli talar winien ważyć ok. 28,82 g analogicznie jego ¼ ok. 7,2 g z czego czystego srebra ok. 6 g. Jak widać emisja tego nominału była bardzo nierentowna dla mennic – to w większości czyste srebro. Zapewne stąd wynika ich rzadkość.

     M. Gumowski w „Mennicy toruńskiej” pisze, że monety te bito według standardu ortów tj. ze srebra próby 11 łutów. Nie może to jednak być prawdą, ponieważ tym samym moneta ta byłaby ortem, a bicie ortów w mennicach Rzeczpospolitej było zabronione od roku 1627. Tym samym emisja była by nielegalna. Wprost świadczy przeciw temu twierdzeniu także oznaczenie nominału na rewersie, ponieważ jak wykazałem wyżej ort nie jest równy ¼ talara.

    Czy jest to moneta próbna? Raczej nie, a już na pewno nie we współczesnym znaczeniu tego określenia. Idąc za p. Sergiuszem Stube można ją nazwać emisją wstępną – wyemitowaną dla potrzeb rynku, eksperymentalnie by sprawdzić czy się przyjmie (czy jest zapotrzebowanie) i czy jej produkcja jest opłacalna.

Po przydługim wstępie przyjrzyjmy się samej monecie.

Awers
Ukoronowana półpostać monarchy z profilu, odziana w pełną zbroję z szarfą dowódcy, mieczem i jabłkiem królewskim w dłoni. W otoku SIGI[smundus] III D[ei] G[ratia] REX POL[oniae] ET SVEC[iae] M[agnus] D[ux] L[ituaniae] R[ussiae] P[russiae] – Zygmunt III z Bożej łaski król Polski i Szwecji, wielki książę Litwy, Rusi, Prus.
Początek i koniec tytulatury dekorowany rozetką w postaci pięciopłatkowego kwiatu.

Rewers
W centrum rewersu anioł trzyma oburącz tarczę z herbem miasta Torunia, u dołu kartusz herbu dzieli inicjały HL (Hans Lippe – mincmistrz toruński w latach 1629-1630). Na godzinie VI otok dzieli owal z oznaczeniem nominału 1/4 . W otoku MON[eta] NO[va] ARG[entea] CIVIT[atis] THORVNEN(SI)[s] 1630 – moneta nowa srebrna miasta Torunia 1630
Jak w przypadku awersu legendę rozpoczyna i kończy rozeta w formie pięciopłatkowego kwiatu.

 Znane są dwie odmiany rewersu tej monety, wyróżniane ze względu na zapis legendy: THORVNEN i THORVNENSI.

 THORVNEN:

1. A. Jungfer poz. 3977 

2. MNK nr VII-P-19879 ex E. H. Czapski nr 1641. R8 (7,2 g; 29.8 mm; foto.) – moneta ta została zilustrowana przez x. Ignacego Polkowskiego w pracy „Wizerunki niektórych numizmatycznych rzadkości monet polskich.” Kraków 1888 r., pod nr 167 

3. John Philipp [Frankfurt 1904] nr 1638 (foto.)

4. Kubicki [1908 r.] nr 1087 (?)
5. Sobański (zaginiony?)

6. Zamek w Malborku – E. Bahrfeldt [Bd. VI 1916 r.] nr 9001 (zaginiony; ODLEW; foto.)

7. Frankiewicz [1930 r.] nr 438 (foto.)

8. Potocki (obecnie MNW 7,17 g; foto.)

    W 1889 roku na 102. aukcji A. Weyla sprzedawano kolekcję monet i medali polskich i z Polską związanych Adolfa Jungfera z Berlina. Jungfer posiadał dwie odmiany tej monety, odmiana THORVNEN (poz. 3977) sprzedała się za 62,5 mk. W 1904 roku przedstawiciel tej odmiany gościł na aukcji Resenberga zbioru Johna Philippa z Gdańska (poz. 1638, tab. III). Według J. Dutkowskiego egzemplarz sprzedawany na aukcji zbioru Kubickiego trafił do Muzeum na Zamku w Malborku, tym samym moneta ta idąc za katalogiem malborskich zbiorów E. Bahrfeldta jest starym srebrnym odlewem (falsyfikat). Egzemplarz z kolekcji Frankiewicza (sprzedany za 150 mk) musi znajdować się w rękach prywatnych. Kolekcja hr. Sobańskiego trafiła do MNW. Z racji iż, dr J. Dutkowski (Corpus nummorum civitatis Thorunensis)  nie wymienia wagi monety wnioskuję, że należy do puli zaginionych w wojennej zawierusze obiektów z tejże kolekcji. Również kolekcja hr. Potockich trafiła do MNW, przy tym egzemplarzu dr Dutkowski podaje wagę, skąd wnioskuję, że przetrwał w zbiorach muzeum. Moneta w posiadaniu MNK to oczywiście spuścizna po hr. Czapskim, nota bene fenomenalny okaz pod kilkoma względami: stan zachowania, piękna patyna i idealna waga.

THORVNENSI:

9. A. Jungfer 3978  

 

10. Merzbacher 1896/47 (foto.)

11. Biełopolski (7,14 g)

12. WCN 29/442 (7,13 g; foto.)

13. SNMW VIII/45 (6,92 g; 28-29 mm; foto.)

    Odmiana THORVNENSI u Jungfera była licytowana pod pozycją 3978 i sprzedała się za 226,5 mk. U Merzbachera (1896 r.) pod nr 47 licytowano egzemplarz z kolekcji Jungfera (foto.).  Kolejna moneta idąc za dr Dutkowskim pochodzi ze znanej kolekcji p. Sergieja Biełopolskiego (7,14 g). Kolejne notowanie aukcyjne pochodzi z 29. aukcji WCN w grudniu 2003 roku (58 300 zł). Moneta z VIII aukcji SNMN pochodzi z aukcji Merzbachera (ex Jungfer). Znamy więc 3 sztuki tej odmiany.

Referencje dla egzemplarza z VIII aukcji SNMW:
Bandtkie -; Zagórski -; Beyer 426.; E. H. Czapski 1641. R8 [THORVNEN]; Tyszkiewicz 250 mk ?; Gumowski [Mennica toruńska] 743; Kopicki 8257. R8; CNCT 1409 R8; Szatalin/Grendel TR30-1 R8

Bibliografia:
I. Zagórski „Monety dawnej Polski jakoteż prowincji i miast do niej niegdyś należących, z trzech ostatnich wieków zebrane, uporządkowane i z przywiedzeniem źródeł historycznych opisane przez Ignacego Zagórskiego.” 1845 r.
E.H. Czapski „Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises du comte Emeric Hutten-Czapski. Vol. I” 1871 r.
K. Beyer „ Skorowidz monet polskich od 1506 do 1825 r.” 1880 r. [1862 r.]
I. Polkowski „Wizerunki niektórych numizmatycznych rzadkości monet polskich.” Kraków 1888 r.
 A. Weyl "Verzeichniss der reichhaltigen Münzen- und Medaillen-Sammlung des verstorbenen Münzforschers Herrn Adolf Jungfer hier: deren Versteigerung am Montag, den 23. September 1889"
J. Tyszkiewicz „Podręcznik numizmatyczny zawierający ceny amatorskie monet polskich od 1506 roku do 1795 roku” 1890 r.
E. Bahrfeldt „Die Münzen und Medaillen-Sammlung in der Marienburg, Band VI” 1916 r.
M. Gumowski „Dzieje mennicy krakowskiej” 1927 r.
M. Gumowski „Mennica bydgoska” 1955 r.
M. Gumowski „Dzieje mennicy toruńskiej” 1961 r.
J. A. Szwagrzyk „Pieniądz na ziemiach polskich X-XX w.” 1973 r.
Z. Żabiński „Systemy pieniężne na ziemiach polskich” 1981 r.
E. Kopicki „Ilustrowany skorowidz pieniędzy polskich i z Polską związanych. Teksty cz. 2” 1995 r.
J. Dutkowski, A. Suchanek „Corpus nummorum civitatis Thorunensis” 2010 r.
I. Szatalin, N. Grendel „Orts of Sigismund III Vasa and orts of Gustav Adolf and orts of Georg Wilhelm” 2015 r.
J. Parchimowicz, W. Wiącek, M. Brzeziński „Katalog ortów gdańskich” 2020 r.

Zdjęcia:
- MNK nr VII-P-19879
 - Sally Rosenberg; Münzen und Medaillen verschiedener Länder […] Danzig, Elbing und Thorn, letztere aus dem Besitze des Herrn John Philipp in Danzig - Frankfurt 1904; nr 1638, tablica III
- E. Bahrfeldt „Die Münzen und Medaillen-Sammlung in der Marienburg, Band VI” 1916 r. str. 27
- F. Schlessinger „Polnische Munzen und Medaillen. Sammlung des Herrn M. Frankiewicz in Posen -Polnische Munzen und Medaillen mit 19 Lichtdrucktafeln” 15.09.1930 r. Berlin; lot 438, tablica IX
- Muzeum Narodowe w Warszawie, katalog kolekcji Potockich autorstwa W. Bartynowskiego 
- E. Merzbacher „Verzeichnis der Sammlung von Munzen und Medaillen aller Lander des zu Munchen verstorbenen k.k. osterr. Majors a. D. des Geniestabs Emil Ritter von Welsch-Brum” 17.12.1896 r.
- WCN 29/442
- SNMW VIII/45

Dziękuję niezastąpionym: Darkowi Marzęcie i Karolowi Piotrowskiemu za podrzucenie brakujących mi książek, Panu Dariuszowi Grzesikowi za infomracje na temat aukcji kolekcji A. Jungfera, a także Panu Norbertowi Grendelowi za udostępnienie zdjęcia bartynotypu egzemplarza z katalogu kolekcji Potockich oraz Panu Igorowi Sztalinowi za udostępnienie zdjęcia egz. z aukcji Merzbachera.